Epoka wikingów

Wielu uczonych postrzega zrabowanie w 793 roku klasztoru w Lindisfarne położonego na północno-wschodnim wybrzeżu Anglii za początek epoki wikingów. W niektórych częściach Europy zachodniej i południowo-zachodniej wikingów nadal uważa się za okrutnych rabusiów, którzy pustoszyli ziemie swoich ofiar. Ale to tylko część prawdy. Wikingowie przybywali również  z  misjami pokojowymi,  by handlować i kolonizować. Norwescy wikingowie osiedlili się na Orkadach, Szetlandach, Hebrydach i na wyspie Man. Zasiedlili również północną część Szkocji i część wybrzeży Irlandii, a Dublin, założony przez nich w latach czterdziestych IX wieku, pozostawał pod władzą nordycką aż do 1171 roku.

Na Islandii i Grenlandii, norwescy wikingowie natrafili na obszary niezamieszkałe. Założyli tam i rozbudowali własne osady. Ludność dzisiejszej  Islandii wywodzi się w prostej linii z kolonizacji wikingów. Natomiast na Grenlandii nordyjskie wspólnoty wymarły kilka wieków później, z wciąż niejasnych przyczyn.

Na potrzeby swoich licznych wypraw, wikingowie budowali szybkie, łatwe w manewrowaniu łodzie. Byli też znakomitymi nawigatorami, którzy doskonale radzili sobie na otwartym morzu.  Owi śmiali, wytrzymali ludzie kilkakrotnie dotarli do Ameryki, który to wyczyn świadczy o możliwościach żeglugi pełnomorskiej ich łodzi - drakkarów. Sagi zawieraja informacje na temat odkrycia w roku 1001 przez Leifa Erikssona "Vinlandii" - "Kraju Wina" lub "Kraju Urodzajnych Łąk",  jednak współcześni badacze uważają, że inni wikingowie dotarli do Ameryki już wcześniej. Epoka wikingów zakończyła się w 1066 roku, wraz z klęską, jaką w bitwie pod Stamford Bridge w Anglii poniosły oddziały, pod wodzą norweskiego króla Haralda III Srogiego.

Zjednoczenie Norwegii

Regiony, które stały się późniejszą Norwegią, do IX wieku nie były zjednoczone. Istniały jednak już wcześniej próby ich zespolenia. Ukształtowały się wtedy dwa rodzaje wspólnot: wiece wolnych mężczyzn zwane tings, organizowane wokół głównego Allting, oraz niewielkie państewka plemienne.

Musiało istnieć wiele przyczyn dla tego stanu rzeczy. Jedną z ważniejszych była potrzeba pokoju i stabilizacji, odczuwana przez chłopów uprawiających ziemię, szczególnie tych zamieszkujących obszary nadbrzeżne. Wybrzeże było ciągle nękane przez bandy rabusiów i pustoszone przez powracających z wypraw wikingów. Tereny te posiadały bowiem znaczne bogactwa w postaci zrabowanych dóbr i towarów handlowych. Drobni królikowie, zasiadający bezpiecznie na swoich "tronach" , dzięki więzom zbudowanych przez małżeństwa w obrębie plemion, stanowili dobrze zintegrowaną grupę, dysponującą znaczną siłą.

Drobni władcy w regionie Viken - na obszarach otaczających fiord Oslo - odegrali w tym procesie główną rolę. Zapewne stopniowo zyskali na znaczeniu wraz z przejmowaniem pod swoją kontrolę kolejnych terenów.  Po bitwie pod Hafrsfjord w okolicach Stavanger, która została rozegrana około 872 roku, król Harald I Pięknowłosy umocnił się na pozycji władcy wielkich obszarów kraju. Proces zjednoczenia trwał jednak jeszcze przez kilka dziesięcioleci, obfitował w poważne walki pomiędzy zwaśnionymi norweskimi wodzami plemiennymi, oraz pomiędzy Norwegami i innymi plemionami Północy. Wydaje się, że około 1060 roku proces zjednoczenia ziem norweskich dobiegł końca.

Rok 1130 stanowi moment przełomowy w historii Norwegii. Okres pokoju przerwał wówczas konflikt i wojna domowa, która trwała aż do 1227 roku. Ale rok 1130 stanowi specjalną cezurę jeszcze z kilku innych powodów. Uważa się go za początek epoki dojrzałego średniowiecza, epoki wzrostu liczby ludności, umocnienia się Kościoła oraz powstania i rozwoju ośrodków i społeczności miejskich. Wraz z przejmowaniem kolejnych okręgów pod władzę Korony i Kościoła, rozrastała się administracja i władza publiczna. Według opinii współczesnych historyków to w trakcie tego procesu nastąpiło utrwalenie niezależnej państwowości norweskiej w formie samodzielnego królestwa.

Potęga monarchii rosła w XII i XIII wieku, by odnieść zwycięstwo zarówno nad Kościołem, jak i panami feudalnymi. Tradycyjne świeckie możnowładztwo zastąpiła arystokracja służebna - urzędnicy. Zmienił się w tym okresie także status chłopów uprawiających ziemię, z wolnych gospodarzy na dzierżawców. Tym niemniej, norwescy chłopi zazwyczaj trzymali ziemię w dzierżawie wieczystej, ciesząc się statusem ludzi wolnych, co było rzadkie w ówczesnej Europie. W czasach dojrzałego średniowiecza zniknęło także niewolnictwo, które istniało w epoce wikingów.

W tym okresie, polityczny ośrodek ciężkości kraju przeniósł się z południowego zachodu ku regionom otaczającym fiord Oslo. Za panowania króla Haakona V, na początku XIII wieku, Oslo zostało stolicą Norwegii. Wcześniej było jedynie nic nie znaczącym skupiskiem domów, położonych nad najgłębiej wżynającym się w ląd fragmentem fiordu Oslo. Kiedy w 1350 roku Norwegię ogarnęła epidemia dżumy, tzw. czarna śmierć, miasto liczyło podobno jedynie 2000 mieszkańców. W tym samym czasie Bergen zamieszkiwało 7000, a Trondheim - 3000 mieszkańców.

Dochody państwa w epoce dojrzałego średniowiecza były jak na standardy europejskie niezwykle skromne. U schyłku epoki  z trudnością wystarczały na finansowanie rozbudowy struktury administracyjnej Korony i państwa. Czarna śmierć zebrała straszliwe żniwo, zmniejszając populację o połowę lub nawet  o dwie trzecie w stosunku do stanu sprzed 1350 roku. Sytuacja ta spowodowała, że król i możnowładztwo zaczęli poszukiwać dochodów z ziem i posiadłości feudalnych także poza granicami państwa, przyczyniając się do zawiązywania unii politycznych w krajach nordyckich.

W latach 1319 - 1343 królestwa Norwegii i Szwecji połączyła unia personalna, która to instytucja rozszerzała się dalej poprzez budowanie związków dynastycznych - planowanie ślubów wśród przedstawicieli skandynawskich rodów królewskich. Haakon VI (1340-80), syn szwedzkiego monarchy Magnusa Erikssona oraz Ingebjørgi, córki Haakona V, był prawowitym następcą tronu Norwegii. Ożenił się z Małgorzatą, córką duńskiego władcy Valdemara Atterdaga. Ich syn, Olaf, został obrany królem Danii po śmierci Valdemara, w 1375 roku. Olaf odziedziczył również tron norweski po śmierci ojca w 1380 roku, ustanawiając tym samym nową unię personalną - Norwegii i Danii - która miała przetrwać aż do 1814 roku.

Nastanie chrześcijaństwa

Chrystianizacja Norwegii postępowała bardzo długo, być może proces ten trwał dwieście lat. Była ona wynikiem kontaktów Norwegów z chrześcijańską Europą, które miały miejsce poprzez stosunki handlowe i wyprawy wikingów. Działalność misjonarzy przybywających z kościołów Anglii, Niemiec i Danii przyczyniła się do osłabienia tradycyjnej wiary w nordyckich bogów. Proces ten znalazł kulminację pod rządami trzech władców - misjonarzy: Haakona I Dobrego, Olafa Trygvassona i Olaf II Haraldsson (zwanego Olafem Tęgim i Olafem Świętym). Męczeńska śmierć tego ostatniego w bitwie pod Stiklestad w 1030 roku zapewniła mu miano świętego. Kościół odniósł wtedy ostateczne zwycięstwo.

Od połowy XI wieku uchwalane prawodawstwo, pieśni, które śpiewano i budynki, które wznoszono, dowodziły silnej konsolidacji chrześcijaństwa w Norwegii. Wkrótce, przed rokiem 1100, powstały pierwsze biskupstwa, między innymi w Nidaros (później zwanym Trondheim), które w 1152 roku zostało stolicą arcybiskupstwa. Norweski arcybiskup odgrywał także rolę polityczną. W 1537 roku dekretem królewskim w Norwegii została przeprowadzona reformacja.
W tym czasie Norwegia znajdowała się pod rządami Danii, a odgórne wprowadzenie luteranizmu  oznaczało po prostu ustanowienie także w Norwegii ordynacji duńsko-norweskiego kościoła. W początkach XVII wieku luteranizm stał się powszechnym wyznaniem w Norwegii.

Schyłek średniowiecza stanowił okres gospodarczego upadku Norwegii. W czternastym wieku czarna śmierć i inne epidemie wyludniły kraj. Opuszczono wiele gospodarstw chłopskich na obszarach peryferyjnych, a dochody ludności zmalały. Niektórzy historycy są zdania, że przyczynę tego kryzysu stanowiło pogorszenie klimatu oraz podporządkowanie gospodarki norweskiej Lidze Hanzeatyckiej. Inni uważają, że do zahamowania rozwoju przyczyniło się postępujące zubożenie gleby.

Kryzys gospodarczy miał polityczne konsekwencje. Dania umacniała swoją pozycję najważniejszego  państwa nordyckiego. Na stanowiska wysokich urzędników państwowych mianowano duńskich i niemieckich możnych. Majątki ziemskie i rezydencje należące do biskupów przeszły w obce ręce.  Norweskie możnowładztwo traciło swoje wpływy. Możliwości norweskiego społeczeństwa co do narodowego samostanowienia stopniowo malały.

Od 1450 roku o unii z Danią stanowił traktat - traktat pomyślany zapewne  jako zabezpieczenie pozycji Norweskiej Rady Królestwa przy elekcji króla, warunek ten jednak nigdy nie był przestrzegany. Traktat miał również służyć jako gwarancja równouprawnienia obu państw. Taka była teoria; praktyka okazała się inna. W 1536 roku Norwegia przestała być suwerennym królestwem.  Doszło do tego podczas posiedzenia zgromadzenia narodowego w Kopenhadze, na którym król Chrystian III zobowiązał się wobec możnowładztwa duńskiego, że Norwegia stanie się prowincją Korony Duńskiej, podobnie jak wszystkie inne posiadłości Danii. Norweska Rada Królestwa została rozwiązana, a norweski Kościół utracił swoją autonomię. Od tego momentu duńska szlachta mogła swobodnie przejmować stanowiska strażników prawa w Norwegii oraz uzyskiwać dochody również w tym państwie.

Ten bliski związek polityczny z Danią prowadził Norwegię nieuchronnie ku wojnom, które Dania prowadziła ze Szwecją i mocarstwami rejonu Bałtyku. Sytuacja doprowadziła do utraty na rzecz Szwecji następujących części terytorium Norwegii, odstąpionych przez króla: prowincji Jämtland i Herjedalen w 1645 roku oraz Bĺhuslän i lenna Trondheim w roku 1658. Jednak Trondheim po dwóch latach powróciło do Norwegii.

Zgromadzenie Stanów Generalnych w Kopenhadze w 1660 roku wybrało Fryderyka III na następcę tronu oraz wyznaczyło mu zadanie przygotowania obu królestwom nowej konstytucji. W ten sposób, w obu państwach zaprowadzono monarchę absolutną, co miało wpływ na pozycję Norwegii w unii do końca obowiązywania tego związku politycznego. Pomimo, że Norwegią rządzono z Kopenhagi, to sam monarcha często miał niewielką władzę. Rzeczywista władza spoczywała w rękach wysokich urzędników państwowych. W sumie Norwegia korzystała na tej sytuacji, ponieważ niektórzy urzędnicy zaczęli pojmować interesy Norwegii. W kwestiach szczególnie dotyczących kraju respektowano poglądy wysoko postawionych urzędników norweskich.

Okres absolutyzmu

W okresie panowania absolutyzmu sformułowano politykę, zgodnie z którą Dania i Norwegia pod względem gospodarczym miały być traktowane jako nierozdzielna całość. W związku z tym Danii przyznano  wyłączne prawo do handlu zbożem w południowo-wschodniej Norwegii (1737 rok), podczas gdy analogiczny monopol na sprzedaż norweskiego żelaza obowiązywał w Danii. Poprzez wprowadzenie w 1662 roku miejskich przywilejów handlowych, całość handlu drewnem skupiła się w miastach,  których mieszkańcom przyznano wyłączne prawo do skupu drewna od chłopów i właścicieli tartaków.  Rozwiązaniom tym przyświecała intencja stworzenia warstwy rodzimego bogatego mieszczaństwa i cel ten został osiągnięty.

Mieszczaństwo, które narodziło się jako warstwa społeczna w następstwie poprawy sytuacji gospodarczej, nosiło w sobie zalążek  świadomości narodowej,  który szczególnie dojrzał i dał o sobie znać w XVIII wieku.  Chociaż było to spowodowane silnym wzrostem ekonomicznym tej klasy społecznej, to jednak czynnikiem decydującym stał się zapewne  narastający opór wobec dążeń władców do uczynienia z Kopenhagi gospodarczego centrum obu państw. Norwescy kupcy nie byli w stanie konkurować z potężnymi przedsiębiorstwami handlowymi duńskiej stolicy.

W końcu XVIII stulecia, większość importu szła przez Kopenhagę. Sprzedawcy drewna z południowo-wschodniej Norwegii przedstawili grupowe żądanie utworzenia norweskiego banku narodowego, tym samym wspierając roszczenia wysokich urzędników państwowych o założenie norweskiego uniwersytetu. Żądania te zostały odrzucone, jako że rząd obawiał się jakichkolwiek kroków, które mogłyby wzmagać świadomość autonomii Norwegii i tym samym osłabiać potęgę unii. Koncepcja utworzenia norweskiego uniwersytetu i banku narodowego stopniowo stawała się symbolem wzrastającej świadomości odrębności narodowej.

Tendencja ta narastała w okresie wojen napoleońskich, w latach 1807 -1814. Dania z Norwegią były sprzymierzone z Francją, w rezultacie czego nałożona wspólnie na Wielką Brytanię blokada przyniosła Norwegii izolację zarówno od Danii, jak i od rynku. Żegluga i eksport drewna zamarły, a  w kraju panował głód. Ponieważ Norwegia nie mogła być już zarządzana dłużej z Kopenhagi, została do tego celu  powołana komisja  rządowa złożona z wysokich urzędników.  Król Fryderyk VI przychylił się do żądań utworzenia narodowego uniwersytetu, który ostatecznie został powołany w 1811roku. Wszystkie te wydarzenia stanowiły tło dla zdarzeń, które miały mieć miejsce w 1814 roku.

W bitwie pod Lipskiem w 1813 roku Napoleon poniósł druzgocącą klęskę. Jednym z jego przeciwników na polu walki było Królestwo Szwecji. Ponieważ już wcześniej Szwecja utraciła Finlandię - część swojego terytorium na wschodzie - na rzecz carskiej Rosji, to teraz zapragnęła, by Norwegia stała się buforem bezpieczeństwa na granicy zachodniej. Sojusznicy obiecali więc Szwecji Norwegię jako wojenne trofeum. Po zwycięstwie sił sprzymierzonych pod Lipskiem, nastąpiła ofensywa dyplomatyczna w Kopenhadze i atak militarny na Królestwa Danii i Norwegii, który przetoczył się przez Księstwo Holsztynu. W styczniu 1814 roku duński monarcha Fryderyk VI poddał się, zerwał przymierze z Napoleonem i poddał Norwegię swoim szwedzkim przeciwnikom. W ten sposób zakończyła się trwająca 434 lata unia Norwegii i Danii.

Porozumienie pomiędzy Danią a jej przeciwnikami zawierało postanowienia polityczne, które miały dla Norwegii zasadnicze znaczenie. W warunkach tego porozumienia stanowczo zaznaczono, że Norwegia ma ponownie zająć miejsce wśród krajów suwerennych, połączona unią personalną ze Szwecją. W proklamacji, ogłoszonej wkrótce przez szwedzkiego króla Karola XIII, stwierdzono, że Norwegia ma mieć status państwa niezawisłego, z własną niezależną  konstytucją, własnym parlamentem, rządem i prawem do nakładania podatków.

Unia ze Szwecją

Norwedzy nie od razu zaakceptowali wiadomość o wejściu w nową unię. Bratanek  duńskiego króla, książę Chrystian Fryderyk, był w tym okresie namiestnikiem królewskim w Norwegii. W porozumieniu ze stryjem namiestnik torował drogę norweskiej rewolcie przeciwko przejęciu kraju przez Szwecję, równolegle pragnąc powtórnie ustanowić unię personalną Danii i Norwegii.

Działania namiestnika doprowadziły do zwołania zgromadzenia narodowego, którego zadaniem miało być ustanowienie konstytucji. Zgromadzenie zebrało się w Eidsvoll, około 70 kilometrów na północ od Oslo, gdzie 17 maja 1814 roku oficjalnie przyjęto konstytucję, wybierając Chrystiana Fryderyka na norweskiego króla. Do dziś, dzień 17 maja obchodzony jest w Norwegii jako święto narodowe.

Batalion norweskich narciarzy podczas krótkiej kampanii późnym latem 1814r.

Jednak państwa zwycięskie w wojnach napoleońskich niechętnie odnosiły się do jakichkolwiek zmian w ustaleniach traktatu. Szwedzi wywierali nacisk dyplomatyczny, a gdy nie odniósł on oczekiwanego skutku, wszczęli kampanię militarną, w której  wyszkolone oddziały błyskawicznie podporządkowały sobie Norwegów. W sierpniu podpisano układ w Moss, na południe od Oslo,  w którym Szwedzi przyjęli norweską konstytucję zaprzysiężoną w Eidsvoll z nowelizacją, która stanowiła o unii obu królestw. Król Chrystian Fryderyk abdykował w dniu 10 października 1814 i opuścił kraj. Norwegia weszła w nową unię.

Opracowanie: Tor Dagre
Źródło: Ambasada Norwegii